Γκύντερ Γκρας-Εδουάρδο Γκαλεάνο: «Η αφήγηση της Ιστορίας»

  ΑΝΤΙΟ ΣΕ ΔΥΟ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟΥΣ  ΜΑΣ  ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ  

του Νίκου Κουρμουλή

Την Δευτέρα του Πάσχα (13/4), έφυγαν από τη ζωή, δύο συγγραφείς που συγκλόνισαν το σώμα της μνήμης του 20ου αιώνα. Γκύντερ Γκρας και Εδουάρδο Γκαλεάνο αφήνουν στην δικαιοδοσία των ανθρώπων το χνάρι εκείνο, που διερεύνοντάς το, μπορεί να αναγνωριστεί ο Λόγος από τον οποίο είμαστε φτιαγμένοι. Δεν είναι μόνο το κενό που αφήνουν πίσω τους ως φυσικές παρουσίες, αλλά την παρεμβατική δράση και την ακροβατική-διαλεκτική τους σκέψη, που αιχμηρή ούσα, κατέτρωγε το λίπος των εκάστοτε εξουσιών. Η συγγραφική πλεύση τους πάνω σε επικίνδυνα νερά, αποκάλυψε εν μέρη πάντα, τις στρεβλώσεις μιας παγκόσμιας νοηματοδότησης, γεμάτης στερεότυπα. 

Οι Γκύντερ Γκρας και Εδουάρδο Γκαλεάνο, απέκτησαν το «προνόμιο» να εισδύουν στην ανείπωτη ιστορία των λαών, έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο στους αγώνες των αποκλεισμένων. Ιδιαίτερα, εκείνων των άσωτων αντί-ηρώων που έμπαιναν μπροστά στον τροχό της μοίρας και άλλαζαν τη ρότα της. Δύο συγγραφείς που έπαιρναν ενεργά θέση στον δημόσιο διάλογο. Τραυματισμένοι αμφότεροι από την κυριαρχία της λήθης, που επέβαλαν οι ταγοί της κοινής γνώμης, ενοχικοί και παράτολμοι συγγραφείς, έθεσαν εαυτούς στην υπηρεσία της πολιτικής στράτευσης, με στόχο την διάδοση της αιρετικής σκέψης. Η Ευρώπη ως κέλυφος υπαρξιακών θηριωδιών για τον Γκύντερ Γκρας, η Λατινική Αμερική ως πεδίο άσκησης αποικιοκρατικού μένους για τον Εδουάρδο Γκαλεάνο. Η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν, συγγένευε με «πρόχειρες» σημειώσεις. Κοφτή, άμεση, με ποιητική ευφράδεια, απροσποίητα αλληγορική, που δεν σου χαρίζονταν εύκολα, υπαινικτική, μπορούσε όμως να διεισδύσει στο συνειδησιακό πεδίο του καθένα. Η απτότητα των δωρικών τους σχημάτων, έφερναν την Ιστορία μέσα στο μεδούλι της λογοτεχνικής αφαίρεσης.

Ας ξεκινήσουμε από τον γηραιότερο, τον Γκύντερ Γκρας δηλαδή. Γεννήθηκε στο Ντάντσιχ της Πολωνίας τον Οκτώβριο του 1927. Από προτεστάντη «εθνικό» πατέρα και καθολική μητέρα. Όπως καταλαβαίνετε η καταγωγή του, συμβόλιζε εν τοις πράγμασι τις ηθικές και πολιτικές αντιφάσεις της Γερμανίας, που την οδήγησαν είτε προς την μισαλλοδοξία, είτε προς τον διχασμό. Ιδιαίτερα τα χρόνια που περιλαμβάνουν τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, τη μετέπειτα ναζιστική ηγεμονία και την μεταπολεμική κοινωνική απίσχανση, που εξελίχθηκε σ’ένα διαρκές μελέτημα των ιδεοψυχαναγκασμών της χώρας. Στην ηλικία των 15 χρόνων ο συγγραφέας, στρατεύθηκε στις γραμμές των Βάφεν Ες-Ες. Το απεκάλυψε ο ίδιος σε συνέντευξη για λογαριασμό της “Frankfurter Allgemeine Zeitung» που αφορούσε την σημαντική αυτοβιογραφία του, «Ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι» (εκδ Οδυσσέας), προκαλώντας σάλο. Ο άνθρωπος που κατακεραύνωσε τους συνειδησιακούς ακρωτηριασμούς της χώρας του, μέλος των Ες-Ες. Ένα βάρος που ο ίδιος κουβαλούσε μια ζωή και τον έτρωγε εσωτερικά. Αν και δεν έριξε ούτε μια τουφεκιά, ούτε έλαβε μέρος σε ωμότητες, αυτή του η ομολογία ήταν ικανή να τραντάξει για τα καλά τα θεμέλια των ηθικών του ελατηρίων, βυθίζοντας τον κόσμο της διανόησης και όχι μόνο, σε μια τυμβωρυχία ευθυνών. O ίδιος θα πει: «Δέχθηκα την ηλίθια υπερηφάνεια των άγουρων νιάτων μου, προσπαθώντας να εισέλθω στην μαυρόασπρη «αλήθεια» εκείνης της εποχής. Μετά τον πόλεμο αγωνιούσα να το θάψω μέσα μου, με αποτέλεσμα να κατακλύζομαι από κύματα ασύλληπτης ντροπής». Οι εφημερίδες «Die Welt» και «Sontag» έκαναν λόγο για ηθική αυτοκτονία. Ο πρώην ηγέτης της Αλληλεγγύης Λεχ Βαλέσα, ζήτησε να του αφαιρεθεί το Νόμπελ. Οι υπερασπιστές του αντέδρασαν και ανάμεσα τους οι Σαλμάν Ρουσντί, Ορχάν Παμούκ, Μάρτιν Βάλζερ, Ίνγκο Σούλτσε. Με αυτή την ομολογία είπαν, η κοινωνική επιρροή του Γκρας ενισχύθηκε. Είναι ευκαιρία, να αντιμέτωπίσει κατάματα η Γερμανία το ναζιστικό της παρελθόν, να το αναγκάσει σε ατροφία και καθολική κατακραυγή. 

Ο Γκύντερ Γκρας συνάντησε την επιτυχία σχεδόν σε κάθε μορφή τέχνης που καταπιάστηκε: πεζογραφία, ποίηση, γλυπτική, γραφιστική. Το πρώτο μέρος της «Τριλογίας του Ντάντσιχ», που είχε τον τίτλο: «Το τενεκεδένιο ταμπούρλο» (εκδ Οδυσσέας-1959) του προσέδωσε διεθνή φήμη και το Νόμπελ λογοτεχνίας το 1999. Οι θανάσιμες ενοχές των Γερμανών για την σχεδόν παθητική υποταγή στον Χίτλερ. Βάζοντας και τον εαυτό του μέσα. Μνημιώδες το σοκ που προκάλεσε το βιβλίο (που αργότερα έγινε οσκαρική ταινία σε σκηνοθεσία Φόλκερ Σλέντορφ) στο κοινό και κυρίως στους ειδικούς. Έκτοτε κάθε αφηγηματική προσπάθεια του συγγραφέα, θα προκαλεί έντονες συζητήσεις. Και όχι μόνο. Θα ακολουθήσουν τα εξής κορυφαία μυθιστορήματα: «Γάτα και ποντίκι» (1961, εκδ Καστανιώτη-2012). Ένα ορφανό αγόρι με εμφανές σωματικό ελάττωμα, καμώνεται τον υπεράνθρωπο και αποτυγχάνει οικτρά. Αποκτά επιθετικές συμπεριφορές, με το «ελάττωμα» τελικά να είναι η φαντασίωση του απόβλητου για απελευθέρωση από τα δεσμά της περιχαράκωσης. Τελικά τον καταπίνει η δίψα για κυριαρχία. Στα «Σκυλίσια χρόνια» (1963, εκδ Διογένης-1998), η Γερμανία της διαλυμένης αυταρέσκειας, των στρατοπέδων, της πνευματικής εξαχρείωσης και των κραυγαλέων ανισοτήτων, περνά στο προσκήνιο. Μια χώρα καθηλωμένη στον παιδισμό της. Ένα από τα σημαντικότερα έργα του συγγραφέα που συμπληρώνει την «Τριλογία του Ντάντσιχ». Στη συνέχεια «Ο Μπουτ το ψάρι» (1979, εκδ Οδυσσέας-1992), αναφέρεται στο πέρασμα από την μητριαρχία, στον κόσμο των ανδρών και την επακόλουθη επανάσταση των γυναικών για την επανατοποθέτηση της ταυτότητας, με παράλληλες ανησυχίες για το μέλλον της ανθρωπότητας, ενώ «Ο αιώνας μου» (εκδ Οδυσσέας-1999) υπογραμμίζει το εγωπαθητικό μένος του 20ου αιώνα, που επιβίωσε με πολλά προσωπεία. Στις παρυφές του 21ου αιώνα το πρόταγμα για τον συγγραφέα είναι η συλλογική δουλειά και η αλληλοκατανόηση.

Στην πολυδιάστατη ζωή του ο Γκύντερ Γκρας υπήρξε μέλος του περίφημου «Grouppe 47», ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ‘50. Μια επιδραστική ομάδα Γερμανών μεταπολεμικών διανοουμένων, με έντονα αντιφασιστική δράση. Ανάμεσα τους οι: Άλφρεντ Άντερς, Χάινριχ Μπελ, Πάουλ Τσέλαν, Χανς-Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ και άλλους μεγάλους. Η πολιτική του δράση πάντα παρούσα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, με κύριο άξονα την ανοικοδόμηση της μεταναζιστικής Γερμανίας, εκφράστηκε κομματικά με την ενεργό του δράση στις τάξεις της SPD. Έλαβε ενεργό μέρος ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 στον σοσιαλδημοκρατικό κοινωνικό μεταρρυθμισμό του Βίλι Μπραντ. Υπήρξε για χρόνια ο λογογράφος του και στήριξε το άνοιγμα διαλόγου με την Ανατολική Γερμανία. Όλα αυτά, δεν εμπόδισαν τον Γκρας να συγκρουστεί σφοδρά με τον Μπραντ. Υπήρξε εναντίον της ανάπτυξης πυρηνικών οπλικών συστημάτων, αποκαλούσε την Καθολική και Λουθηρανή ιεραρχία «ηθικούς συνεχιστές του Ναζισμού», ήταν υπέρ του κινήματος των «Σαντινίστας», εναντίον όμως της γενικώς και αορίστως επανάστασης με τα όπλα, αποδοκίμασε σφοδρά το Σοβιετικό καθεστώς, ήταν κατά του Μιλόσεβιτς, του πολέμου στην Γιουγκοσλαβία και της επέμβασης στο Ιράκ, ήταν κατά του φονταμενταλισμού, του Σαντάμ Χουσεϊν, και της γερμανικής καπιταλιστικής ανάπτυξης. Γνωστές οι απόψεις του μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Υποστήριξε την ομοσπονδιοποίηση της Ανατολικής πλευράς, με σταδιακή ενσωμάτωση παρά μια βιαστική ένταξη, όπως και έγινε. Το 2012 με το ποίημα «What must be said», κετέκρινε τον ισραηλίτικο μιλιταρισμό, για να ακολουθήσει τον ίδιο χρόνο το ποίημα «Η ντροπή της Ευρώπης», για την πίεση των ευρωπαίων αξιωματούχων προς την Ελλάδα. Ο Γκύντερ Γκρας παραμένει μια φωνή αδέσμευτη αν και αντιφάσκουσα πολλές φορές, που κατάφερε να αποδώσει με ύψιστο προσωπικό κόστος τα κρίμματα της Γηραιάς Ηπείρου. Είπε την αλήθεια του σε καιρούς χαλεπούς που δεν έλειπε η διεκδίκηση. Κάθε λέξη του, καρφί στη νιρβάνα ων βεβαιοτήτων. «Η δουλειά του πολίτη που σέβεται τον εαυτό του, είναι να κρατά το στόμα του...ανοιχτό και να φωνάζει στην αδικία». O Γκύντερ Γκρας πέθανε στο Λίμπεκ σε ηλικία 87 ετών.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Για πολλούς και όχι άδικα, ο Εδουάρδο Γερμάν Μαρία Χιουζ Γκαλεάνο (όπως είναι το πλήρες όνομα του) ενσάρκωνε την επιτομή του αριστερού διανοούμενου. Έτσι όπως λαξεύτηκε στα πεδίο της Λατινικής Αμερικής, από τις αρχές της δεκαετίας του ’60. Ένας άνθρωπος που πάλεψε σε όλη του τη ζωή για την χειραφέτηση και την ελευθερία του ανθρώπου. Του ανθρώπου όχι ως μονάδα μόνο, αλλά ως μια ολική εκπροσώπηση του υποκειμένου ως διαμορφωτή της Ιστορίας. H λογοτεχνική του αφήγηση, πραγματικά απαράμιλλη. Μέσα από μικρά σε έκταση πεζογραφικά απολυτίκια και αντεστραμμένες ιστορικές μαρτυρίες ή και αυτούσια γεγονότα, κατάφερνε να δώσει στους αναγνώστες ανά τον κόσμο, την απομυθοποιημένη πλευρά της Ιστορίας με πρωταγωνιστές όσους είχαν υποφέρει. Είτε από διώξεις, είτε από τον ίδιο τους τον εαυτό, είτε από την επιβολή ολοκληρωτικών καθεστωτικών πρακτικών. Ο Γκαλεάνο, κατάφερε να συμπυκνώσει και να αποδώσει την ομιλούσα παράδοση εκείνων που δεν είχαν φωνή. Εκείνων που έπεσαν με θάρρος. Εκείνων που ξέφυγαν από τους αυτιστικούς κανόνες της μοιρολατρείας.

Γεννήθηκε στο Μοντεβίδεο την πρωτεύουσα της Ουρουγουάης, τον Σεπτέμβριο του 1940. Το πλούσιο γενεαλογικό του δέντρο είχε ρίζες στην Ουαλία, την Γένοβα, την Γερμανία και την Ισπανία. Προέρχονταν από οικογένεια έκπτωτων αριστοκρατών. Αφήνοντας πίσω την καταγωγή, άρχισε να δουλεύει από τα δεκατέσσερα του χρόνια. Η αγάπη του για το ποδόσφαιρο τον οδήγησε στην πολιτικοποιημένη αθλητική εφημερίδα «Marcha». Εκεί θα γνωρίσει τους συνεργάτες της εφημερίδας και συγγραφείς, Μάριο Βάργκας Λιόσα και Μάριο Μπενεντέττι για να μυηθεί στον κόσμο της λογοτεχνίας. Η δικτατορία του 1971, βρίσκει τον συγγραφέα να μπαινοβγαίνει διωκόμενος από την Χιλή στην Αργεντινή. Το 1973, θα γράψει το κομβικό πολιτικό του βιβλίο-χρονικό «Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής» ( εκδ Κουκκίδα-2008). Ένα ιστορικής σημασίας αντιιμπεριαλιστικό έργο, το οποίο ιχνηλατεί την εκμετάλλευση της χώρας του και της Λατινικής Αμερικής ευρύτερα από ξένες οικονομικές υπερδυνάμεις, ξεκινώντας από την Ισπανική αποικιοκρατία, μέχρι τις παρεμβάσεις των Η.Π.Α. Ο ίδιος έγραφε σχετικά: «Τα εγκλήματα εις βάρος των ανθρώπων λόγω φτώχειας, είναι το καλά κρυμμένο μυστικό της Λατινικής Αμερικής. Κάθε χρόνο, δίχως να προκαλέσουν θόρυβο, τρεις βόμβες Χιροσίμα σκάνε πάνω στα κεφάλια των συμπολιτών μου που είναι συνηθισμένοι να υποφέρουν, σφίγγοντας τα δόντια».

O Εδουάρδο Γκαλεάνο καθ’όλη τη διάρκεια της ζωής του, δεν ξέχασε ποτέ για ποιούς γράφει. Η γνώση ήταν το κύριο σώμα της κειμενικής του δράσης. Έτσι το 1986, ξεκίνησε μια επικών διαστάσεων αντί τριλογία με γενικό τίτλο: «Η Μνήμη της φωτιάς». Πειραματίστηκε με μια νέα φόρμα γραφής σε τρεις συμπαγείς τόμους. Απλώνει την υπόσταση της Λατινικής Αμερικής σε μικρά κομμάτια βιογραφίας, πρόζας και ποίησης. Το πρώτο μέρος ονομάζεται, «Η Αρχή» (εκδ Πάπυρος-2009). Το μεγαλύτερο μέρος του έργο καταλαμβάνεται από την προ Κολομβιανή εποχή, έως τις αρχές του 18ου αιώνα. Μύθοι και προφητείες, δουλέμποροι και τυχοδιώκτες, αυτόχθονες και ιεροεξεταστές, έμποροι και σκλάβοι, χαμένοι πολιτισμοί, αποτελούν το αντικείμενο της εξαιρετικής τούτης, γέννησης της ταυτότητας ενός λαού. Το δεύτερο μέρος της τριλογίας έχει τίτλο: «Τα πρόσωπα και οι μάσκες» (εκδ Πάπυρος-2011). Τα σπαράγματα του Νέου Κόσμου. Το μπουσούλισμα της νέας ταυτότητας. Που βρίσκονται οι ρίζες μου; Αναρωτιέται ο Γκαλεάνο. Η προσπάθεια του συγγραφέα είναι η διάσωση της μνήμης από την επιβαλλόμενη λήθη. Η Ιστορία πίσω από τις μάσκες και τα προσωπεία. Η συγγένεια με τον Γκρας, οφθαλμοφανέστατη. Πίσω από τα χαλκεία των στερεοτύπων. Η ανεξαρτησίες και οι χούντες, οι ποιητές και οι σαμάνοι. Ο αιώνας κυλά στον 19ο κύκλο του. Το τρίτο και τελευταίο μέρος της τριλογίας, ονομάζεται «Ο αιώνας του ανέμου» (εκδ Πάπυρος-2012). Ένα σκληρό και συνάμα λυρικό τέλος της μνήμης της Λατινικής Αμερικής. Ο βαθιά ειρωνικός 20ος αιώνας. Εδώ δίδεται ακόμη μεγαλύτερη προσοχή στα πρόσωπα. Είναι η προσωποκεντρική εποχή: Κάστρο, Γκαρίντσα, Τρότσκι, Ζαπάτα, Γκαρδέλ, Τσάπλιν, Κορτάσαρ, Σαντίνο, Μάρκες και τόσοι άλλοι. Ο αγώνας κατά της υποτέλειας, κατά του αφανισμού. Ο πλούτος του κόσμου δεσμευμένος από το πάθος της βουλιμίας. Ένας πύργος της Βαβέλ με εκατομμύρια παραγνωρισμένες όψεις. Άνθρωποι και κτερίσματα που ανατέμνουν τον εγκιβωτισμό του σύγχρονου κόσμου. Τόσο αίμα, τόσος κόπος για μερικές μόνο εκρήξεις ατόφιας αντίστασης. Ας είναι. Τα γραπτά μένουν.

Ανάμεσα στη τριλογία, ο Γκαλεάνο γράφει το για πολλούς καλύτερο του απόσταγμα. Μιλάμε για τους «Καθρέφτες» (εκδ. Πάπυρος-2009). Η σούμα του συγγραφέα, τροποντινά. Μια ιστρορία που ενώνεται στον ωκεανό των αντίστοιχων ιστοριών του διαρκώς μεταβαλλόμενου χρόνου. Οι διηγήσεις του κόσμου όπως διαθλώνται πάνω στις αναβάσεις και της καταβυθίσεις των καιρών μας. Η ποιητική των σκοτεινών εσοχών της ανθρώπινης περιπέτειας, έτσι όπως βγαίνει γυμνή μπροστά στην ένδεια. Ένα κεφάλαιο στην σύγχρονη λογοτεχνία, που δεν μπορεί να βρει μιμητές. Τίποτε το περιττό. Οι απολυταρχίες του ανθρώπου, έτσι όπως δεν τις είδε κανείς. Οι συνέπειες και οι αιτίες. Πάντα υπάρχουν αιτίες. Μα η κυριότερη από αυτές, είναι η τυφλή ορμή της εξουσίας. Ελλάδα, Ρώμη, Κίνα, Αφρική, Ολοκαύτωμα, αποικιοκρατία, Κομμούνα, ανισότητες, έρωτας, το πανόραμα των σχάσεων της ανθρώπινης φύσης και των συστημάτων ελέγχου της. «Η αγανάκτηση είναι η απάντηση στην προσβολή. Η αλήθεια δεν είναι το πεπρωμένο». O Εδουάρδο Γκαλεάνο έφυγε στα 74 του χρόνια, ύστερα από χρόνια μάχη με τον καρκίνο. 

_________________

http://www.stokokkino.gr/article/1000000000007587/Gkunter-Gkras-Edouardo-Gkaleano-I-afigisi-tis-Istorias